跳转至

势能

势能 (Potential energy),又称为“位能”,是物体由于其位置、构型和状态等而具有的能量

势能是一种存储能量,在适当条件下可以转化为其他形式的能量(例如重力势能转化为动能)

势能是一个标量,通常用 \(E_\mr{p}\) 表示

与保守力做功的关系

保守力所做的功等于负的势能变化量,即保守力做正功时势能减小,做负功时势能增大

公式表述

\[ W = - \dt{E}_\mr{p} = - \rb{E_{\mr{p}2} - E_{\mr{p}1}} \tag{1} \label{eq1} \]

其中,\(W\) 表示保守力所做的功,\(\dt{E}_\mr{p}\) 为势能的变化量,\(E_{\mr{p}1}\)\(E_{\mr{p}2}\) 分别为初态势能末态势能

特点和性质

  • 相对性:势能的大小是相对的,依赖于所选的零势能位置

    零势能位置是人为选定的参考点,在该位置上物体的势能被定义为零

  • 与系统中的保守力相关:势能是由系统内各物体之间的保守力产生的,单独讨论某个物体的势能没有实际意义

常见的势能

弹性势能

弹性势能指物体因发生弹性形变而储存的能量

理想弹簧在发生形变后,其弹性势能具有以下特点

  • 大小与形变量的平方成正比,比例系数 \(k\)弹簧的劲度系数
  • 通常将弹簧处于自然长度(即无形变)时的势能定义为零

弹性势能的公式为

\[ E_\mr{p} = \frac{1}{2} k x^2 \]

其中,\(x\) 为弹簧的弹性形变量,\(x>0\)\(x<0\) 分别表示弹簧被拉伸和压缩

弹簧弹性势能的推导

弹簧弹性力

如图所示,弹簧的弹性力 \(\displaystyle F = - k x\),当将弹簧的可移动端从平衡位置 \(x=0\) 移至位置 \(x\) 时,弹性力所做的功

\[ W = \int_{0}^{x} - k x \,\d{x} = - \frac{1}{2} k x^2 \]

根据势能定义 \(W = - \dt{E}_\mr{p} = - \sb{E_{\mr{p}}(x) - E_{\mr{p}}(0)}\),取平衡位置为零势能点(即 \(E_\mr{p}(0) = 0\tm\)),可得

\[ E_\mr{p}(x) = \frac{1}{2} k x^2 \]

引力势能

引力势能描述两个或多个具有质量的物体因相互引力而储存的能量

对于质量分别为 \(m_1\)\(m_2\)、相距为 \(r\) 的质点(以无穷远处为零势能位置),引力势能为

\[ E_\mr{p} = -G \frac{m_1 m_2}{r} \tag{2} \label{eq:gravPotenEner} \]
引力势能的推导

引力势能

如图所示,质量为 \(m_2\) 的质点位置矢量为 \(\vec{r}\),受到来自原点处质量为 \(m_1\) 质点的引力

\[ \vec{F} = - \frac{G m_1 m_2}{r^3} \vec{r} \]

其中,\(r = \abs{\vec{r}\tm}\),将质量为 \(m_2\) 的质点从位置 \(\vec{r}\) 移至无穷远处时,引力所做的功为

\[ \begin{align} W &= \int_L \vec{F} \cdot \d{\vec{r}} = \int_L -G \frac{ m_1 m_2}{r^3} \vec{r} \cdot \d{\vec{r}} = - G m_1 m_2 \int_L \frac{\vec{r}}{r^3} \cdot \d{\vec{r}} \\ &= - G m_1 m_2 \int_r^\infty \frac{1}{r^2} \d{r} = \left. \frac{G m_1 m_2}{r} \right|_r^\infty = - \frac{G m_1 m_2}{r} \end{align} \]

\[ \begin{align} W &= \int_L \vec{F} \cdot \d{\vec{r}} = \int_L -G \frac{ m_1 m_2}{r^3} \vec{r} \cdot \d{\vec{r}} \\ &= - G m_1 m_2 \int_L \frac{\vec{r}}{r^3} \cdot \d{\vec{r}} \\ &= - G m_1 m_2 \int_r^\infty \frac{1}{r^2} \d{r} = \left. \frac{G m_1 m_2}{r} \right|_r^\infty \\ &= - \frac{G m_1 m_2}{r} \end{align} \]

根据势能的定义

\[ W = - \sb{E_\mr{p}(\infty) - E_\mr{p}(r)} \]

其中,\(E_\mr{p}(\infty)\)\(E_\mr{p}(r)\) 分别为无穷远处和距离为 \(r\) 处的引力势能;取无穷远处为零势能位置,\(E_\mr{p}(\infty) = 0\),有

\[ E_\mr{p}(r) = - G \frac{m_1 m_2}{r} \]

重力势能

重力势能描述物体在地球或其他天体(后面简称为“地球”)的重力场中因位置而储存的能量

在地球表面附近,重力加速度 \(g\) 可视为常量

对于质量为 \(m\)、相对于参考水平面具有有向高度 \(y\) 的物体,其重力势能为

\[ E_\mr{p} = m g \tm y \]
重力势能的推导

重力势能可以看作是引力势能在地球表面附近的近似表达

重力势能

如图所示,质量为 \(m\) 的物体在地球表面附近,相对于地面(参考水平面)的高度为 \(y\)。设地球质量为 \(M\),半径为 \(R\),将物体从地面上升至高度 \(y\) 时,引力所做的功为

\[ W = - \rb{-G \frac{M m}{R+y} + G \frac{M m}{R}} = - \frac{G M m}{R} \rb{-\frac{1}{1 + y/R} + 1} \]

\[ \begin{align} W &= - \rb{-G \frac{M m}{R+y} + G \frac{M m}{R}} \\ &= - \frac{G M m}{R} \rb{-\frac{1}{1 + y/R} + 1} \end{align} \]

上式中,当 \(\displaystyle \abs{y \over R} < 1\) 时,展开得

\[ \frac{1}{1+y/R} = 1 - \rb{y \over R} + \rb{y \over R}^2 - \cdots \]

由于 \(y \ll R\),保留到 \(\dfrac{y}{R}\) 的一阶近似已及足够精确;此时,\(\displaystyle W = - G \frac{M m}{R^2} y\);考虑到 \(\displaystyle G \frac{M m}{R^2} = mg\),有

\[ W = -mg \tm y = -\sb{E_\mr{p}(y) - E_\mr{p}(0)} \]

其中,\(E_\mr{p}(y)\)\(E_\mr{p}(0)\) 分别为物体在高度 \(y\) 处和地面上的重力势能。当取地面为零势能位置时 (\(E_\mr{p}(0) = 0\tm\)),有

\[ E_\mr{p}(y) = -W = mg \tm y \]

保守力与势能的关系

给定势能函数,可以求出保守力,其表达式为势能函数的负梯度,公式表述为

\[ \vec{F} = - \nabla E_\mr{p} \tag{4} \label{eq:consForceFromPoten} \]

其中,\(\vec{F}\)\(E_\mr{p}\) 分别为保守力和对应的势能,\(\nabla\)梯度的算符,在三维的直角坐标系中

\[ \nabla E_\mr{p} = \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial x}\,\vec{i} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial y}\,\vec{j} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial z}\,\vec{k} \]

特别地,当物体的运动轨迹为直线时,不妨设在 \(x\) 轴上运动,上式则简化为

\[ \vec{F} = - \frac{\d{E_\mr{p}}}{\d{x}} \,\vec{i} \]
关系式 \(\eqref{eq:consForceFromPoten}\) 的推导

设作用于物体的力 \(\vec{F}\) 为保守力,对应的势能函数为 \(E_\mr{p}(\vec{r}\tm)\)。当物体沿着路径 \(L\) 移动时,力 \(\vec{F}\) 所做的功为

\[ W = \int_L \vec{F} \cdot \d{\vec{r}} = \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \vec{F} \cdot \d{\vec{r}} \]

其中,\(\vec{r}_1\)\(\vec{r}_2\) 分别为路径 \(L\) 的起点和终点

根据势能的定义,有

\[ W = - \sb{ E_\mr{p}(\vec{r}_2) - E_\mr{p}(\vec{r}_1) } \]

又因为

\[ \begin{align} E_\mr{p}(\vec{r}_2) - E_\mr{p}(\vec{r}_1) = \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \d{E_\mr{p}(\vec{r}\tm)} \end{align} \]

\(\vec{r}\) 是参数 \(t\) 的函数,\(t_1\)\(t_2\) 分别对应位置 \(\vec{r}_1\)\(\vec{r}_2\),此时的函数关系为 \(E_\mr{p}\sb{x(t),y(t),z(t)}\),上式可继续写为

\[ \begin{align} & \int_{t_1}^{t_2} \frac{\d{E_\mr{p}(\vec{r}\tm)}}{\d{t}} \,\d{t} = \int_{t_1}^{t_2} \rb{ \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial x} \frac{\d{x}}{\d{t}} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial y} \frac{\d{y}}{\d{t}} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial z} \frac{\d{z}}{\d{t}} } \,\d{t} \\ &= \int_{t_1}^{t_2} \rb{ \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial x} \,\vec{i} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial y} \,\vec{j} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial z} \,\vec{k} } \cdot \rb{ \frac{\d{x}}{\d{t}} \,\vec{i} + \frac{\d{y}}{\d{t}} \,\vec{j} + \frac{\d{z}}{\d{t}} \,\vec{k} } \,\d{t} \\ &= \int_{t_1}^{t_2} \nabla E_\mr{p} \cdot \frac{\d{\vec{r}}}{\d{t}} \,\d{t} = \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \nabla E_\mr{p} \cdot \d{\vec{r}} \end{align} \]

\[ \begin{align} & \int_{t_1}^{t_2} \frac{\d{E_\mr{p}(\vec{r}\tm)}}{\d{t}} \,\d{t} \\ &= \int_{t_1}^{t_2} \rb{ \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial x} \frac{\d{x}}{\d{t}} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial y} \frac{\d{y}}{\d{t}} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial z} \frac{\d{z}}{\d{t}} } \,\d{t} \\ &= \int_{t_1}^{t_2} \rb{ \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial x} \,\vec{i} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial y} \,\vec{j} + \frac{\partial E_\mr{p}}{\partial z} \,\vec{k} } \\ & \cdot \rb{ \frac{\d{x}}{\d{t}} \,\vec{i} + \frac{\d{y}}{\d{t}} \,\vec{j} + \frac{\d{z}}{\d{t}} \,\vec{k} } \,\d{t} \\ &= \int_{t_1}^{t_2} \nabla E_\mr{p} \cdot \frac{\d{\vec{r}}}{\d{t}} \,\d{t} = \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \nabla E_\mr{p} \cdot \d{\vec{r}} \end{align} \]

因此

\[ \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \vec{F} \cdot \d{\vec{r}} = - \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \nabla E_\mr{p} \cdot \d{\vec{r}} \ \Rightarrow\ \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \rb{\vec{F} + \nabla E_\mr{p}} \cdot \d{\vec{r}} = 0 \]

\[ \begin{align} & \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \vec{F} \cdot \d{\vec{r}} = - \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \nabla E_\mr{p} \cdot \d{\vec{r}} \\ & \Rightarrow\ \int_{\vec{r}_1}^{\vec{r}_2} \rb{\vec{F} + \nabla E_\mr{p}} \cdot \d{\vec{r}} = 0 \end{align} \]

由于上式对于任意的 \(\vec{r}_1\)\(\vec{r}_2\) 都成立,因此必须有 \(\displaystyle \vec{F} = - \nabla E_\mr{p}\)